Junagadh History એટલે કે જૂનાગઢનો ઇતિહાસ, ગુજરાતની સંસ્કૃતિનો એક અદભૂત અને વૈવિધ્યસભર અધ્યાય છે. ગિરનાર પર્વતના પાવન પાયા પાસે વસેલું જૂનાગઢ અનેક રાજવંશો, સંતો અને શાસકોનું ગઢ રહ્યું છે. અહીં બુદ્ધ, જૈન, હિન્દુ તથા ઇસ્લામિક સંસ્કૃતિઓનો સુમેળ જોવા મળે છે. શિલાલેખો, કિલ્લાઓ, મંદિરોથી લઈને નવાબી કાળના મહેલ સુધી જૂનાગઢનો ઇતિહાસ વારસાનું અનોખું દર્પણ છે.
પ્રાચીન જૂનાગઢનો ઇતિહાસ
જૂનાગઢનો ઇતિહાસ મૌર્યકાળથી શરૂ થાય છે. ઈ.સ.પૂર્વે 250 આસપાસ સમ્રાટ અશોકે અહીં શિલાલેખો લખાવ્યા હતા, જેને “અશોકના શિલાલેખ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ શિલાલેખોમાં અહિંસા, ધર્મ અને બુદ્ધના સિદ્ધાંતોનો ઉલ્લેખ છે.
ત્યારબાદ, ઈ.સ.ની 2મી થી 4મી સદી દરમિયાન કષત્રપ શાસકો (વેસ્ટર્ન સાત્રાપસ)એ જૂનાગઢ પર શાસન કર્યું. રાજા રુદ્રદામનનો પ્રસિદ્ધ શિલાલેખ દર્શાવે છે કે તેણે સુદર્ષન તળાવનું સમારકામ કરાવ્યું હતું, જે ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં બાંધવામાં આવ્યું હતું.
જુદા જુદા શાસકો હેઠળનું જૂનાગઢ
શતાબ્દીઓ સુધી જૂનાગઢ અનેક રાજવંશો અને શાસકોના હાથમાંથી પસાર થયું. દરેક કાળે શહેર પર પોતાની અનોખી છાપ મૂકી.
| સમય / શાસનકાળ | જૂનાગઢના ઇતિહાસમાં યોગદાન | ખાસ નોંધપાત્ર બાબતો |
|---|---|---|
| મૌર્યકાળ (ઈ.સ.પૂર્વે 3મી સદી) | અશોકના શિલાલેખો, ધર્મપ્રચાર | અશોક શિલાલેખો |
| કષત્રપ શાસકો (ઈ.સ. 2મી સદી) | સિંચાઈ અને તળાવનું સમારકામ | સુદર્ષન તળાવનો શિલાલેખ |
| ગુપ્તકાળ (ઈ.સ. 4થી 6મી સદી) | હિન્દુ મંદિરોનું નિર્માણ | ગિરનાર આસપાસ પ્રાચીન મંદિરો |
| ચૂડાસમા વંશ (ઈ.સ. 9થી 15મી સદી) | કિલ્લાઓ, કલા, મંદિર | ઉપરકોટ કિલ્લો |
| મુઘલ કાળ (ઈ.સ. 16મી સદી) | પ્રશાસન અને ઇસ્લામી કલા | મસ્જિદો અને મકબરા |
| જૂનાગઢના નવાબો (ઈ.સ. 18થી 20મી સદી) | આધુનિક ઇમારતો, સંગીત, કલા | મહાબત મકબરા, મહેલો, લાઈબ્રેરી |
ઉપરકોટ કિલ્લો – જૂનાગઢનું પ્રતિક
Junagadh Historyનું સૌથી જીવંત પ્રતિક છે ઉપરકોટ કિલ્લો, જેનું નિર્માણ ઈ.સ.પૂર્વે 319 આસપાસ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે કરાવ્યું હોવાનું માનવામાં આવે છે. 2000 વર્ષથી વધુ સમયથી આ કિલ્લો અનેક ઘેરાબંધીનો સાક્ષી રહ્યો છે. કિલ્લાની અંદર આવેલા અડીકડી વાવ, નવઘણ કુવો, તથા બૌદ્ધ ગુફાઓ એ સમયના અદ્યતન જળસંચય અને ધાર્મિક જીવનનો પરિચય આપે છે.
નવાબી કાળની છાપ
ઈ.સ. 18મી થી 20મી સદી સુધી જૂનાગઢના નવાબોએ શહેરને નવો રૂપ આપ્યો. તેમણે મહેલ, મસ્જિદ, મકબરા અને જાહેર ઇમારતો બાંધાવી. સૌથી પ્રસિદ્ધ સ્મારક છે મહાબત મકબરા પેલેસ, જે ઈન્ડો–ઇસ્લામિક–ગોથિક શૈલીનું અદ્ભુત ઉદાહરણ છે. નવાબોએ સંગીત, સાહિત્ય અને શિક્ષણને પ્રોત્સાહન આપ્યું.
ગિરનાર પર્વત – ધાર્મિક મહત્વ
જૂનાગઢને આધ્યાત્મિક શહેર માનવામાં આવે છે. ગિરનાર પર્વત હિન્દુ, જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મ માટે પવિત્ર સ્થાન છે. દત્તાત્રેય મંદિર, જૈન દેવળો અને બૌદ્ધ ગુફાઓ અહીં આવેલાં છે. આ ધાર્મિક વૈવિધ્ય જૂનાગઢના ઇતિહાસની સૌથી વિશેષતા છે.
સ્વતંત્રતા અને આધુનિક ઇતિહાસ
1947માં ભારત સ્વતંત્ર બન્યું ત્યારે જૂનાગઢના નવાબે પાકિસ્તાનમાં જોડાવાનો નિર્ણય લીધો. પરંતુ પ્રજાના વિરોધ બાદ અને વ્યૂહાત્મક મહત્વને કારણે જૂનાગઢ 1948માં જનમત સંગ્રહ પછી ભારતમાં જોડાયું. આ ઘટના જૂનાગઢના ઇતિહાસમાં એક મહત્વપૂર્ણ મીલ کا પથ્થર સાબિત થઈ.
આ પણ વાંચો: Devayat Khavad: દેવાયત ખવડની ધરપકડ: ફાર્મહાઉસ પરથી પોલીસની મોટી કાર્યવાહી
આજના સમયમાં જૂનાગઢનો ઇતિહાસ કેમ મહત્વનો છે?
Junagadh History માત્ર શિલાલેખો કે કિલ્લાઓ સુધી સીમિત નથી. આ ઇતિહાસ સંસ્કૃતિના સુમેળ, સહઅસ્તિત્વ અને પ્રગતિનું પ્રતિક છે. આજકાલ જૂનાગઢ પ્રવાસીઓ, ઇતિહાસકારો અને તીર્થયાત્રીઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે. અહીં પ્રાચીનથી આધુનિક સમય સુધીની વારસાની સાક્ષી મળે છે.